Ảnh minh họa: Internet

Dendrobium (lan Hoàng thảo) là một trong những chi thực vật có hoa phong phú nhất, với hơn 1148 loài được biết đến, được cho là có số loài đông đảo đứng thứ hai trong họ lan, sau chi lan Lọng (Bulbophyllum). Dendrobium đa dạng về hình dáng, màu sắc, kích thước nên là loại hoa cảnh được ưa chuộng. Việt Nam có trên 100 loài Dendrobium phân bố rộng trong cả nước. Dendrobium nổi tiếng với cả giá trị trang trí và dược liệu của nó, do đó các loài của nó đang bị đe dọa do lạm thu.

Lan Kiều (hay còn gọi là Hoàng thảo Thủy tiên) là nhóm lan Dendrobium thuộc tông Kiều (Chrysotoxae) section Callista. Lan Kiều có nhiều loài cho hoa đẹp với chùm hoa to, màu sắc đa dạng từ vàng, cam, tím, hồng, trắng… Các loài trong nhóm lan Kiều có sức sống tốt, dễ thích nghi với nhiều vùng khí hậu khác nhau, đặc biệt một số loài còn có giá trị trong y học. Việc phân loại nhóm lan Kiều cho đến nay vẫn chưa thực sự thống nhất. Có nhiều quan điểm khác nhau về số lượng loài lan Kiều ở Việt Nam. Theo Phạm Hoàng Hộ, Kiều vàng có hai loài khác nhau là Dendrobium thyrsiflorum (Kiều vàng) và Dendrobium farmeri (Kiều vuông). Tuy nhiên, giữa Dendrobium thyrsiflorum và Dendrobium densiflorum (Kiều mỡ gà) lại có nhiều đặc điểm khó phân biệt. Theo cuốn Phong lan Việt Nam của Trần Hợp, bốn tên gọi này chỉ là đồng danh của một loài. Theo Averyanov và cộng sự (2003), Dendrobium thyrsiflorum và Dendrobium densiflorum là một loài (được gọi chung là Kiều vàng), Kiều trắng có 2 loài là Dendrobium farmeri và Dendrobium palpebrae đều là nhóm Kiều thân vuông. Cũng có công trình cho rằng, đây là 4 loài khác nhau Dendrobium densiflorum (Kiều mỡ gà), Dendrobium fameri (Kiều vuông), Dendrobium palpebrae (Kiều vàng), Dendrobium thyrsiflorum (Kiều cam). Kiều tím (Kiều hồng, Kiều hường - Dendrobium amabile) có đặc điểm khá khác biệt với các loài Kiều còn lại, đây là loài có nhiều biến thể hoa với màu sắc hoa, phát hoa thay đổi từ trắng, tím hồng hoặc tím đậm. Dendrobium amabile được biết đến là loài đặc hữu của Việt Nam, cây được mô tả có thân tròn, thân màu nâu hoặc xanh đen; dài từ 40 - 100 cm, lá mọc so le từ khoảng giữa thân đến ngọn, hoa mọc từ mắt đối diện gốc lá. Đồng danh: Dendrobium bronckartii, Callista amabile.

Thực tế trên thị trường lan cảnh hiện nay, Kiều tím được chia thành 2 nhóm với giá trị bảo tồn và giá trị kinh tế khác nhau rất lớn. Nhóm thứ nhất với tên gọi là Kiều tím miền trung (hay còn gọi là Kiều hồng) với các đặc điểm mô tả trùng khớp với phân loại của loài Dendrobium amabile, có vùng phân bố chủ yếu ở miền Trung Việt Nam (Quảng Bình, Huế…). Nhóm này phổ biến với số lượng cá thể còn khá nhiều, giá thành trên thị trường thấp. Nhóm thứ hai được gọi với tên Kiều tím bắc, nhóm này phân bố chỉ ở một số vùng phía bắc Việt Nam từ Thanh Hóa trở ra. Đây là nhóm Kiều khá hiếm với số lượng rất hạn chế, giá trị bảo tồn và giá trị kinh tế cao, các đặc điểm thực vật cũng có những khác biệt nhất định so với loài Dendrobium amabile trong các tài liệu định loài. Có thể xem là biến chủng của loài Dendrobium amabile.

Hiện nay, trong các công cụ tin sinh học để nghiên cứu quan hệ di truyền và định danh loài thì mã vạch DNA là một phương pháp hiệu quả được sử dụng phổ biến, đặc biệt là hoa lan. Mã vạch DNA (DNA barcode) là một đoạn gen ngắn, chuẩn của các loài sinh vật đã được xác định nằm trong ngân hàng gen, được sử dụng để định danh các loài sinh vật chưa biết bằng phương pháp so sánh với trình tự DNA. Hiệu quả của việc nhận diện các loài thực vật phụ thuộc rất nhiều vào việc lựa chọn và sử dụng trình tự phù hợp. Nhiều công trình đã chứng minh vùng ITS (Internal Transcript Spacer) chứa nhiều khác biệt di truyền nên được sử dụng để phân loại loài và nghiên cứu mối quan hệ, đặc biệt ở Dendrobium. Trong nghiên cứu này, chúng tôi công bố kết quả phân biệt các biến thể Kiều tím Dendrobium amabile thông qua so sánh các đặc điểm hình thái và chỉ thị ITS.

Nghiên cứu đã phân tích mô tả hình thái thực vật của 4 biến thể lan Kiều tím (Dendrobium amabile) của Việt Nam. Kết quả mô tả chi tiết đặc điểm hình thái có thể sử dụng để nhận diện các biến chủng Kiều tím miền trung và Kiều tím bắc. Kết quả phân tích trình tự ITS cho thấy, Kiều tím miền trung có độ tương đồng gần như trùng khớp với trình tự loài Dendrobium amabile trên GenBank trong khi Kiều tím bắc có sự sai khác cao hơn. Chúng tôi đề xuất cần nghiên cứu số lượng chỉ thị đa dạng hơn để xác định tên khoa học cho các biến chủng Kiều tím bắc.