Mô hình Thiếu hụt kiến thức

Mô hình này, đôi khi còn gọi là "mô hình phổ biến hóa" hoặc là "mô hình năng lực khoa học". Như Secko et al. (2013) đã đề cập: sự hoài nghi của công chúng về khoa học là do thiếu kiến thức liên quan. Mô hình này giả định rằng các chuyên gia - những người “sở hữu” kiến thức khoa học, không thể hoặc không muốn chia sẻ kiến thức với công chúng.

Nhiều học giả như Brossard và Lewenstein (2010) đã nghiên cứu và chỉ ra rằng công chúng thường thiếu kiến thức cơ bản về các khái niệm và sự kiện khoa học. Các chương trình nâng cao năng lực khoa học, bao gồm cả các chương trình truyền thông, đã được phát triển để giải quyết khoảng cách kiến thức này. Mục tiêu truyền thông của các chương trình này là các nhà khoa học phải phát triển thông tin khoa học đơn giản hóa cho công chúng (Brossard và Lewenstein, 2010). Secko et al. (2013) cho rằng mô hình thiếu hụt kiến thức mang tính giáo dục, tập trung vào việc nâng cao mức độ hiểu biết về khoa học.

Mô hình này tương tự với giả thuyết "khoảng cách kiến thức" mà Tichenor et al. (1970) đã đề xuất. Sau khi thực hiện một số nghiên cứu ở Mỹ, họ nhận thấy rằng khi thông tin được đưa vào phương tiện truyền thông đại chúng hoặc các kênh truyền thông khác, những người có trình độ học vấn cao sẽ tiếp nhận thông tin nhanh hơn, và theo thời gian, sự khác biệt về mức độ kiến thức giữa các tầng lớp xã hội thấp và cao có xu hướng gia tăng.

Mô hình thiếu hụt kiến thức cũng liên quan đến mô hình KAPs (kiến thức, thái độ và thực hành). Mô hình này được áp dụng trong mọi lĩnh vực nghiên cứu để "tìm hiểu những gì đã biết, được tin tưởng và đã làm", và "tìm hiểu kinh nghiệm, ý kiến và hành vi" (Siltrakool, 2017). Gadzekpo et al. (2018) đã nghiên cứu sự hiểu biết (kiến thức), khuynh hướng (thái độ) và phản ứng (thực hành) của các nhà báo Ghana liên quan đến việc báo cáo về biến đổi khí hậu và chỉ ra rằng dù có sự nhận thức cao, nhưng kiến thức lại thấp, và sự tham gia của các nhà báo vào việc truyền tải thông điệp biến đổi khí hậu là chưa đủ.

David Dickson (2005) - người sáng lập và là biên tập viên cũ của SciDev.Net, kết luận rằng: “Kiến thức tăng lên về khoa học hiện đại không nhất thiết dẫn đến sự nhiệt tình lớn hơn đối với các công nghệ dựa trên khoa học. Trái lại, có rất nhiều bằng chứng cho thấy điều ngược lại.”

Dù mô hình thiếu hụt kiến thức có nhiều ưu điểm, nhược điểm chính của nó là xu hướng coi truyền thông như một quá trình một chiều. Hơn nữa, nhận thức và sử dụng thông tin khoa học phức tạp hơn những gì mô hình này thể hiện. Mô hình này cũng bỏ qua các yếu tố văn hóa xã hội và hoàn cảnh vật chất đóng vai trò quan trọng trong việc hiểu thông tin khoa học.

Mô hình Bối cảnh

Mô hình này còn được gọi là mô hình tham gia công chúng, cho rằng truyền thông khoa học hiệu quả đòi hỏi phải hiểu rõ nhu cầu, thái độ và kiến thức hiện có của các đối tượng khác nhau (Lewenstein, 2003). Brossard và Lewenstein (2010) chỉ ra rằng mô hình bối cảnh “thừa nhận rằng các cá nhân không chỉ đáp ứng như những bình chứa rỗng đối với thông tin, mà thay vào đó, họ xử lý thông tin dựa trên các sơ đồ xã hội và tâm lý đã được hình thành từ những trải nghiệm trước đó, bối cảnh văn hóa và hoàn cảnh cá nhân của họ” (tr. 13-14).

Tuy nhiên, như mô hình thiếu hụt, mô hình bối cảnh cũng có xu hướng trao quá nhiều quyền lực cho các nhà khoa học, vì vậy quá trình truyền thông trở thành một chiều, với ít sự tương tác giữa nguồn thông tin.

Mô hình Chuyên gia

Mô hình này kêu gọi việc đánh giá cao kiến thức và chuyên môn địa phương liên quan đến các vấn đề khoa học. Nó nhấn mạnh tầm quan trọng của kiến thức ngầm mà cộng đồng sở hữu, ví dụ như từ các bậc cao niên và những người có ảnh hưởng khác. Brossard và Lewenstein (2010) cho rằng có một lượng lớn kiến thức dựa trên "cuộc sống và lịch sử của các cộng đồng thực tế" (tr. 15). Họ cho rằng “truyền thông cần được cấu trúc theo cách thức thừa nhận thông tin, kiến thức và chuyên môn mà các cộng đồng đã có” (tr. 14).

Tuy nhiên, mô hình này bị chỉ trích vì làm giảm giá trị phương pháp khoa học, nơi mà kiến thức được sản xuất qua nghiên cứu thực nghiệm, và thay vào đó ưu tiên “kiến thức dân gian” thường dựa trên cảm nhận và các tuyên bố chưa được kiểm chứng.

Mô Hình công chúng truyền thông

Trong mô hình này, các nhà khoa học, công chúng và các nhà làm chính sách tham gia vào các cuộc thảo luận và tranh luận bình đẳng về các vấn đề khoa học và công nghệ. Mô hình này được áp dụng khi sự hợp tác là mục tiêu truyền thông mong muốn. Như Brossard và Lewenstein (2010) đã chỉ ra, “hoạt động tham gia công chúng thường được thúc đẩy bởi cam kết ‘dân chủ hóa’ khoa học – giành quyền kiểm soát khoa học từ các nhà khoa học và chính trị gia ưu tú và trao cho các nhóm công chúng thông qua một hình thức trao quyền và tham gia chính trị” (tr. 16).

Ứng dụng các mô hình Truyền thông Khoa Học

Một số học giả, ví dụ như Cormick (2019), cho rằng mô hình thiếu hụt không nên sử dụng vì nó sai lầm. Cormick cho rằng công chúng không phải là những bình chứa rỗng chờ đợi được lấp đầy bằng thông tin, mà họ có những ý tưởng, niềm tin và kiến thức riêng ảnh hưởng đến cách họ tiếp nhận và nhận thức thông tin khoa học.

Tuy nhiên, một số học giả khác như Hetland (2014) lại cho rằng các mô hình truyền thông khoa học không loại trừ lẫn nhau mà có mối liên hệ với nhau. Trong thực tế, việc phổ biến thông tin thường là bước khởi đầu cho sự tham vấn và tham gia.

Kết Luận

Các học giả cho rằng: Cuộc tranh luận trong cộng đồng học thuật về việc áp dụng các lý thuyết và mô hình truyền thông khoa học vẫn tiếp tục. Các mô hình giúp hiểu rõ hơn cách công chúng có thể tương tác với khoa học và cách các nhà khoa học có thể làm cho công trình của họ dễ tiếp cận hơn. Việc chú trọng đến đặc điểm của người nhận thông tin và bối cảnh xã hội và vật chất của họ có thể giúp truyền tải thông tin khoa học một cách dễ hiểu và dễ chấp nhận hơn.

Người dịch cho rằng: trong xã hội hiện đại, cùng sự phát triển vượt bậc của công nghệ số, các mô hình truyền thông khoa học phải có sự đổi mới và bước tiến dài để thích nghi với thị hiếu của công chúng. Cần có thêm các mô hình truyền thông kiến thức nhằm kế thừa, phát huy thế mạnh của các mô hình truyền thông cũ, đồng thời, ứng dụng được những thành quả công nghệ mới của Kỷ nguyên số. Từ đó, giúp truyền thông Khoa học tiến sâu hơn vào đời sống kinh tế - xã hội.