Những thay đổi chính

Tháng 4 năm nay, Ủy ban Châu Âu (EC) đã thông qua một loại thuế carbon mới đối với hàng hóa nhập khẩu, được gọi là Cơ chế điều chỉnh carbon qua biên giới (Carbon Border Adjustment Mechanism – CBAM). Đây là một biện pháp để ngăn chặn các công ty châu Âu di dời sản xuất đến những nơi có quy định môi trường lỏng lẻo nhằm tránh chi phí carbon, đảm bảo rằng cả sản phẩm châu Âu và sản phẩm nhập khẩu đều phải chịu chi phí carbon tương tự.

Các nhà nhập khẩu sẽ phải theo dõi lượng carbon của hàng hóa nhập khẩu và lập báo cáo kiểm kê khí nhà kính. Họ cần cung cấp thông tin chi tiết về lượng khí thải carbon của sản phẩm, nguồn gốc, quy trình sản xuất và dữ liệu phát thải, bao gồm cả phát thải trực tiếp và gián tiếp từ việc sử dụng điện.

Để phù hợp giá carbon giữa sản phẩm trong và ngoài EU, các nhà nhập khẩu cần có chứng chỉ CBAM.

Ban đầu, CBAM sẽ chỉ áp dụng cho các sản phẩm từ những ngành công nghiệp nặng sử dụng nhiều carbon như sắt thép, xi măng, nhôm, phân bón, điện và hydrogen - những ngành chiếm tới 94% lượng khí thải công nghiệp của EU. Trong tương lai, phạm vi này có thể mở rộng cho nhiều loại sản phẩm và dịch vụ hơn.

Thuế carbon này sẽ có hiệu lực từ năm 2026, nhưng các công tác báo cáo kiểm kê khí nhà kính phải bắt đầu từ năm nay. Theo quyết định của EC hôm 16/8, châu Âu sẽ có một khoảng thời gian để các bên thích nghi với chính sách, từ 1/10/2023 đến hết tháng 12/2025.

Trong giai đoạn chuyển tiếp này, các nhà nhập khẩu phải báo cáo phát thải và phương pháp tính toán khí thải trong sản xuất, nhưng chưa phải chịu các điều chỉnh tài chính. Sau giai đoạn này, các doanh nghiệp không đáp ứng tiêu chí sẽ phải mua "phụ cấp carbon" theo giá carbon của EU, hiện đang ở mức €85 - €100/tấn CO2.

Để hỗ trợ các nhà nhập khẩu và quốc gia sản xuất hàng hóa, EC đã ban hành hướng dẫn thực hiện các quy tắc mới và cung cấp công cụ IT giúp thực hiện báo cáo và tính toán. Các nhà nhập khẩu sẽ bắt đầu thu thập thông tin về phát thải carbon từ ngày 1/10 tới.

Ảnh hưởng tới Việt Nam

Việt Nam, thị trường xuất khẩu lớn thứ ba của châu Âu, có thể bị ảnh hưởng bởi CBAM. Các doanh nghiệp Việt Nam sẽ cần điều chỉnh quy trình sản xuất, điều này có thể gây tốn kém. Bốn ngành công nghiệp của Việt Nam bị tác động nhiều nhất là sắt thép, xi măng, phân bón và nhôm.

Theo ước tính của PGS. TS Chu Hoàng Long từ Đại học Quốc gia Úc, CBAM có thể làm giảm kim ngạch xuất khẩu sang EU của các ngành này đến 100 triệu USD mỗi năm. Thuế carbon sẽ tăng giá sản phẩm, làm giảm khả năng cạnh tranh của hàng xuất khẩu Việt Nam và nhu cầu từ EU.

Giai đoạn 2017-2021, EU chiếm 12% tổng kim ngạch xuất khẩu thép của Việt Nam, tương đương 1,1 tỷ USD/năm, và nhôm chiếm 48 triệu USD. Năm 2022, kim ngạch nhập khẩu sắt thép của EU từ Việt Nam đạt 2,1 tỷ USD, nhôm đạt 65,18 triệu USD. Xuất khẩu phân bón và xi măng vào EU có giá trị không đáng kể so với các thị trường chính khác như Trung Quốc, Philippines và Bangladesh.

Xuất khẩu tổng thể của Việt Nam sang EU sẽ không bị ảnh hưởng nghiêm trọng trong ngắn hạn như Ấn Độ, vì các mặt hàng chịu thuế carbon qua biên giới chỉ chiếm tỷ trọng nhỏ trong tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang châu Âu. Tuy nhiên, về lâu dài, phạm vi CBAM có thể mở rộng để bao gồm cả phát thải gián tiếp và nhiều lĩnh vực khác, ảnh hưởng đến lợi ích từ Hiệp định Thương mại Tự do Châu Âu-Việt Nam.

Sau khi CBAM có hiệu lực, các thị trường khác như Mỹ, Nhật Bản và Hàn Quốc cũng có thể đưa ra cơ chế giảm khí nhà kính cho hàng nhập khẩu. Nhận thức của doanh nghiệp Việt Nam về tiêu chuẩn xanh châu Âu và CBAM còn hạn chế. Theo khảo sát của VCCI năm 2022, chỉ 11% công ty hiểu về CBAM, trong khi 53% không biết về cơ chế này.

CBAM sẽ thúc đẩy Việt Nam thiết lập hệ thống định giá carbon theo tiêu chuẩn quốc tế, đầu tư vào công nghệ carbon thấp, tiết kiệm năng lượng và sử dụng năng lượng tái tạo. Việt Nam và Nhóm Đối tác Quốc tế (IPG) đã ký Hiệp định Đối tác Chuyển dịch Năng lượng Công bằng (JETP) với 15,5 tỷ USD dành cho quá trình chuyển đổi năng lượng sạch của Việt Nam, và CBAM có thể giúp các sáng kiến này đạt hiệu quả cao hơn.