Ảnh minh họa: Internet

Bệnh tim mạch là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến các ca tử vong trên toàn thế giới. Năm 2017, bệnh tim mạch mà chủ yếu là xơ vữa động mạch đã gây ra gần 18 triệu ca tử vong trên toàn thế giới, chiếm hơn 30% tổng số trường hợp tử vong do bệnh tật gây ra. Tại Việt Nam, nguy cơ tử vong do bệnh tim mạch đang ngày càng tăng, trong đó tử vong do bệnh liên quan đến tai biến mạch máu não chiếm tỷ lệ lớn nhất. Theo số liệu thống kê của Hội Tim mạch học Việt Nam công bố năm 2022 cho biết năm 2019 có 2,4 triệu người dân Việt Nam mắc các bệnh tim mạch trong đó 65% là bệnh tim mạch do xơ vữa động mạch. Do đó, việc nghiên cứu phát triển các thuốc giúp phòng và điều trị bệnh xơ vữa động mạch đang là vấn đề được nhiều quốc gia quan tâm, trong đó có Việt Nam. Hiện nay, bệnh xơ vữa động mạch được điều trị chủ yếu thông qua việc làm giảm hoặc loại bỏ các yếu tố nguy cơ như sử dụng thuốc hạ cholesterol (các thuốc nhóm statin, fibrat), thuốc chống kết tập tiểu cầu (ví dụ như aspirin), thuốc hạ huyết áp. Các thuốc này chủ yếu có nguồn gốc tổng hợp hoá học do đó thường gây ra các tác dụng phụ không mong muốn như đau đầu, chóng mặt, buồn nôn, mất ngủ. Do đó, trong những năm gần đây, xu hướng tìm kiếm các loại thảo dược có tác dụng sinh học phù hợp hỗ trợ cho các thuốc hoá học để phòng và chữa bệnh ngày càng phổ biến.

Xuyên tâm thảo có tên khoa học là Canscora lucidissima (H.Lév. & Vaniot) Hand.-Mazz. Loài này được phát hiện phân bố tại một số quốc gia như Ấn Độ, Malaysia, Lào, Trung Quốc, Việt Nam... Tại Trung Quốc, Xuyên tâm thảo được dùng làm thuốc chữa ho do phế nhiệt, viêm gan đau ngực, đau dạ dày, rắn cắn. Một số nghiên cứu trên thế giới gần đây cho thấy Xuyên tâm thảo có tác dụng kháng viêm, làm giảm đáng kể tỷ lệ mắc rối loạn nhịp tâm thất, điều trị bệnh thiếu máu cơ tim cục bộ gây ra bởi rối loạn nhịp tim, làm giảm tổn thương cơ tim. Một số thành phần hoá học chính của loài xuyên tâm thảo trên thế giới đã được xác định gồm xanthone, iridoid và triterpenoid. Ở nước ta, Xuyên tâm thảo được phát hiện tại Cao Bằng, Lạng Sơn và Quảng Ninh. Người dân địa phương thường sử dụng Xuyên tâm thảo để chữa các bệnh liên quan đến tim mạch và huyết áp. Tuy nhiên, cho đến nay ở Việt Nam chưa có công bố về khảo sát thành phần hoá học của loài này. Do đó, nghiên cứu này chúng tôi tiến hành đánh giá thành phần hoá học và phân lập, xác định cấu trúc một số hợp chất góp phần xây dựng cơ sở dữ liệu hoá học đối với loài Xuyên tâm thảo ở Việt Nam. Bên cạnh đó, kết quả nghiên cứu còn tạo cơ sở khoa học trong việc sử dụng Xuyên tâm thảo để phòng và điều trị các bệnh về tim mạch theo y học dân gian.
Sử dụng phương pháp định tính bằng phản ứng hoá học đã xác định được trong thân và lá cây Xuyên tâm thảo (Canscora lucidissima (H.Lév. & Vaniot) Hand.-Mazz) thu hái tại Cao Bằng, Việt Nam có chứa 3 nhóm hợp chất là flavonoid, terpenoid và axit hữu cơ. Bên cạnh đó, từ phân đoạn cao chiết ethyl acetate đã phân lập và xác định được cấu trúc của 5 hợp chất Hình 1 là caffeic acid (1), methyl gallate (2), apigenin 7-O-β-D-glucopyranoside (3), naringenin-7-O-β-D-glucopyranoside (4) và loganic acid (5). Cấu trúc các hợp chất đã phân lập được xác định bằng phương pháp phổ cộng hưởng từ hạt nhân (NMR) kết hợp so sánh với các tài liệu đã công bố. Trong 05 hợp chất trên thì có 3 hợp chất lần đầu tiên được phân lập từ Xuyên tâm thảo là methyl gallate (2), apigenin 7-O-β-Dglucopyranoside (3) và naringenin-7-O-β-D-glucopyranoside (4). Các kết quả nghiên cứu này góp phần bổ sung cơ sở dữ liệu về thành phần hoá học của loài Xuyên tâm thảo ở Việt Nam cũng như định hướng cho các nghiên cứu đánh giá tác dụng sinh học tiếp theo.