Trong hàng thiên niên kỷ, công nghệ đã âm thầm – và đôi khi rất ồn ào – dẫn dắt cách ta tiếp cận tri thức: từ bảng đất sét đến sách in, từ đĩa mềm đến điện toán đám mây. Và giờ đây, chúng ta lại đang chứng kiến một bước ngoặt mới: Trí tuệ nhân tạo tạo sinh – công nghệ không chỉ đọc và hiểu, mà còn biết... sáng tác.

Cú hích của Gutenberg và hiệu ứng domino tri thức

Quay ngược về thế kỷ 15, khi Johannes Gutenberg chế ra máy in với chữ rời, ông có lẽ không hình dung được rằng phát minh ấy sẽ dẫn đến thời Phục Hưng, báo chí, và... meme in màu.

Trước máy in, tri thức thường nằm gọn trong tay giới tinh hoa: các thầy tu, học giả, hay các vị vua có thư viện riêng. Nhưng nhờ công nghệ in ấn, tri thức đã bước ra đường – theo nghĩa đen – đến tay người bình dân, giúp nhân loại bước vào kỷ nguyên biết đọc, biết nghĩ và... biết phản biện.

Internet: Nơi mọi người cùng “nói” và không ai chịu “nghe”

Rồi máy tính xuất hiện, internet lan rộng – và tri thức lại được nâng cấp. Từ “một nói cho nhiều” (thời in ấn), ta chuyển sang “nhiều nói với nhiều” – đôi khi là nói rất nhiều.

USENET, diễn đàn, blog, mạng xã hội... là các phiên bản hiện đại của quảng trường Hy Lạp, nơi ai cũng có thể chia sẻ ý tưởng, kể chuyện, và đăng ảnh mèo. Dù hỗn độn, internet vẫn là kho tri thức mở vĩ đại nhất mà loài người từng xây dựng.

AI tạo sinh – thủ thư không ngủ và có khả năng... ứng khẩu

Giờ đây, với một câu hỏi, bạn có thể nhận lại cả bài luận. Không cần tìm sách, không cần lướt web – AI làm hộ bạn. Nó đọc hộ hàng triệu trang tài liệu, chắt lọc ý chính, viết lại theo đúng phong cách bạn muốn: trang trọng, nhẹ nhàng hay... kiểu này.

Các mô hình như ChatGPT, DALL·E hay Claude được huấn luyện bằng hàng tỷ từ khóa, và có thể “biến hóa” thông tin theo ngữ cảnh, ngôn ngữ và mục tiêu sử dụng. Tạm gọi đó là cá nhân hóa tri thức – một bước tiến lớn trên hành trình dân chủ hóa thông tin.

Tuy nhiên, AI vẫn có điểm yếu: thỉnh thoảng nó... tưởng tượng ra câu trả lời. Trong giới chuyên môn, điều này gọi là “hallucination” – và nó không lãng mạn như tên gọi.

AI: Người gác cổng hay người kiểm duyệt tri thức?

Khi AI trở thành người trung gian giữa ta và tri thức, một loạt câu hỏi được đặt ra: Ai đang thực sự kiểm soát thông tin? Tri thức này đến từ đâu? Nó còn mang tính đa chiều, phản biện, và trung thực không?

Nếu máy in giúp mở rộng tiếng nói cá nhân, và internet khuếch đại tiếng nói cộng đồng, thì AI – nếu không cẩn trọng – có thể nén mọi thứ về một lối diễn đạt “trung bình cộng”, mất đi sự đa dạng vốn là linh hồn của tri thức nhân loại.

Biết thì hay, nhưng hiểu vẫn là điều quan trọng hơn

Tri thức đích thực không chỉ là biết “cái gì” mà còn là hiểu “vì sao”. Nó được rèn qua phản biện, tranh luận, trải nghiệm – những thứ AI chưa thể làm thay ta hoàn toàn.

Một số nghiên cứu cho rằng AI giúp kích thích sáng tạo, số khác thì cho thấy nó có thể làm giảm tư duy phản biện, nhất là trong giáo dục. Và khi người ta ngày càng lệ thuộc vào công nghệ, hiện tượng “mất trí kỹ thuật số” (digital amnesia) ngày càng rõ rệt: chúng ta nhớ ít hơn vì... chẳng cần nhớ nữa.

Như Socrates từng nói hơn 2.000 năm trước: “Người khôn là người biết rằng mình không biết gì cả.”
Có lẽ, giữa thời đại AI – nơi câu trả lời luôn sẵn sàng trong 0,5 giây – thì thái độ “muốn hiểu sâu” chính là điểm phân biệt giữa tri thức thật và thông tin tiêu dùng.

AI tạo sinh là công cụ mạnh mẽ. Nhưng công cụ – dù thông minh đến đâu – cũng chỉ là công cụ. Tri thức vẫn cần người thắp sáng, không chỉ bằng dữ liệu, mà bằng tư duy.