I. Tình hình thực tiễn của địa phương trước khi xây dựng các dự án

Văn Yên là một huyện miền núi phía bắc của tỉnh Yên Bái, cách trung tâm tỉnh lỵ 40km. Huyện được thành lập từ tháng 3/ 1965 có tổng diện tích đất tự nhiên 1.391,54 km2 dân số trên 114.235 người, có 27 đơn vị hành chính, 13 xã vùng cao trong đó có 8 xã vùng đặc biệt khó khăn. Toàn huyện có 11 dân tộc anh em cùng sinh sống. Với 312 thôn bản, 17 tổ dân phố, điều kiện tự nhiên và vị trí khá thuận lợi, có lợi thế về địa lý kinh tế, có tuyến đường sắt chạy dọc theo 7 xã, đường sông, đường bộ đi qua. Nhân dân các dân tộc, các tôn giáo có truyền thống đoàn kết, cần cù chịu khó lao động và tin tưởng vào đường lối lãnh đạo của Đảng và Nhà nước.

Từ lâu sản phẩm quế của huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái đã nổi tiếng trên thị trường trong và ngoài nước với diện tích và sản lượng quế đứng đầu trên toàn quốc. Cây quế được xem như là một trong những cây trồng thế mạnh của huyện, là một trong những cây xóa đói giảm nghèo cho người dân.

Sinh sống trên vùng quế Văn Yên chủ yếu là đồng bào Dao, có nghề trồng quế từ lâu đời. Cây quế được đồng bào Dao trồng thành rừng và đưa vào hương ước của từng bản, trở thành một phong tục tốt đẹp, một nét văn hóa đặc trưng của người Dao. Cây quế gắn bó và thân thiết với người Dao từ lúc mới chào đời, mỗi đứa trẻ người Dao khi mới sinh đã được ông bà, cha mẹ giành tặng cho một đồi quế nhỏ. Đến lúc trưởng thành, đồi quế của ông bà trồng cho đó được xem như của hồi môn cho con, cháu sinh cơ lập nghiệp. Cùng với người Dao ở Văn Yên, cây quế cứ vậy lớn lên và phát triển rộng khắp suốt từ vùng núi cao cho tới những vùng đồi thấp.

Cây quế đến tuổi khai thác nhưng sản phẩm chưa đa dạng, chất lượng chưa cao, cây quế sau gần chục năm trồng, chăm sóc, đến ngày khai thác chế biến và tiêu thụ như thế nào luôn là nỗi lo canh cánh của người nhân dân địa phương. Do không có cơ chế quản lý nên người dân thường xuyên bị ép giá; nhiều tổ chức, cá nhân lợi dụng danh tiếng của Quế Văn Yên để bán các sản phẩm quế khác có chất lượng kém hơn dưới tên Quế Văn Yên v.v.. Điều này không những làm giảm uy tín về danh tiếng của Quế Văn Yên mà còn gây thiệt hại cho người trồng quế cũng như người tiêu dùng.

Để khắc phục hạn chế trên, đồng thời giúp bảo tồn, phát huy danh tiếng của một sản phẩm đặc trưng của địa phương, góp phần cải thiện đời sống cho bà con dân tộc thiểu số, được sự hỗ trợ của Cục Sở hữu trí tuệ - Bộ Khoa học và Công nghệ thông qua Chương trình hỗ trợ phát triển tài sản trí tuệ của doanh nghiệp, huyện Văn Yên đã được phê duyệt cho thực hiện dự án “Xác lập quyền đối với chỉ dẫn địa lý Văn Yên cho sản phẩm quế của huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái”.  

II. Dự án xác lập quyền đối với chỉ dẫn địa lý “Văn Yên” cho sản phẩm quế của huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái

2.1. Mục tiêu của dự án

Dự án được xây dựng và triển khai thực hiện với mục tiêu chung là xác lập quyền đối với chỉ dẫn địa lý dùng cho sản phẩm quế được trồng ở huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái.

Các mục tiêu cụ thể bao gồm:

- Xác định các tiêu chí đặc thù của quế Văn Yên (về chất lượng và cảm quan của sản phẩm).

- Xác định các yếu tố tự nhiên, con người có ảnh hưởng quyết định đến tính đặc thù về chất lượng của Quế Văn Yên.

- Xác định vùng địa danh tương ứng với chỉ dẫn địa lý được bảo hộ.

- Xác lập quyền đối với chỉ dẫn địa lý Văn Yên: Đăng ký chỉ dẫn địa lý Văn Yên cho sản phẩm Quế của huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái.

- Quảng bá, phát triển giá trị quyền sở hữu trí tuệ đối với chỉ dẫn địa lý Văn Yên cho sản phẩm quế của huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái.

Tổng kinh phí thực hiện dự án là 561,844 triệu đồng được hỗ trợ 100% từ ngân sách Trung ương.

Dự án được thực hiện trong thời gian 18 tháng (từ 12/2007 đến tháng 4/2009).

Với các kết quả triển khai dự án, chỉ dẫn địa lý “Văn Yên” dùng cho sản phẩm quế đã chính thức được bảo hộ vô thời hạn trên toàn lãnh thổ Việt Nam theo Quyết định số 01/QĐ-SHTT ngày 07/01/2010 của Cục Sở hữu trí tuệ về việc cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý (Số đăng bạ 00018).

Dự án đã chính thức được Hội đồng nghiệm thu cấp Nhà nước nhất trí cho nghiệm thu vào tháng 12 năm 2009 với 7 phiếu đánh giá xuất sắc và 2 phiếu đánh giá khá.

2.2. Những hiệu quả kinh tế - xã hội ban đầu của dự án

Những kết quả ban đầu thu được từ dự án là rất đáng kể, có tác động tích cực đến tâm lý bà con nông dân tại địa phương, thúc đẩy mạnh mẽ hoạt động sản xuất, kinh doanh sản phẩm quế. Một số hiệu quả cụ thể như sau:

(i) Về hiệu quả kinh tế

- Khẳng định được nguồn gốc, xuất xứ của sản phẩm, chỉ rõ được tính chất và chất lượng đặc thù của sản phẩm quế Văn Yên khác với các vùng quế khác trong cả nước. Đây là một trong những thuận lợi trong việc tạo thế cạnh tranh trên thị trường, làm tăng giá trị cho người trồng quế của Văn Yên.

- Bên cạnh đó, đây cũng là cơ hội để đẩy mạnh sự phát triển của các ngành kinh tế khác như công nghiệp chế biến, thương mại, du lịch,... Giải quyết công ăn việc làm cho người dân địa phương, tạo tâm lý ổn định và tin tưởng cho người trồng quế.

(ii) Về hiệu quả xã hội

- Chỉ dẫn địa lý là căn cứ pháp lý quan trọng và lâu dài, góp phần làm tăng giá trị của sản phẩm quế, xây dựng nên một vùng quế có “thương hiệu”, dồng thời góp phần giữ gìn, phát triển một loại sản phẩm truyền thống vừa có chất lượng, vừa mang đậm bản sắc dân tộc truyền thống. Góp phần bảo tồn các nguồn gen quý của giống quế Văn yên Yên Bái.

- Chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm quế tạo điều kiện cho sản phẩm quế của Văn Yên mở rộng và tiếp cận nhiều hơn nữa với thị trường trong nước và quốc tế. Nâng cao hình ảnh Việt Nam trong quá trình hội nhập WTO.

III. Dự án quản lý và phát triển chỉ dẫn địa lý “Văn Yên” dùng cho sản phẩm quế của huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái

3.1. Mục tiêu của dự án

Mục tiêu chung của dự án là thiết kế, xây dựng và vận hành trên thực tế hệ thống quản lý, khai thác giá trị chỉ dẫn địa lý “Văn Yên” dùng cho sản phẩm quế nhằm nâng cao giá trị kinh tế cho sản phẩm, phát huy ý nghĩa của việc bảo hộ chỉ dẫn địa lý.

Các mục tiêu cụ thể bao gồm:

+ Chỉ dẫn địa lý dùng cho sản phẩm quế “Văn Yên” được sử dụng và quản lý có hệ thống và hiệu quả;

+ Chất lượng sản phẩm quế mang chỉ dẫn địa lý “Văn Yên” được kiểm soát chặt chẽ và bảo đảm thông qua hệ thống quản lý khép kín từ quy trình canh tác, thu hoạch, chế biến, đóng gói, bảo quản đến tiêu thụ và phân phối sản phẩm, từ đó góp phần gìn giữ và phát triển uy tín, danh tiếng của sản phẩm;

+ Triển khai đồng bộ, rộng rãi các hoạt động quảng cáo, giới thiệu sản phẩm quế mang chỉ dẫn địa lý “Văn Yên”. Mở rộng và phát triển mạng lưới tiêu thụ sản phẩm, mở rộng thị trường, nâng cao khả năng cạnh tranh cho sản phẩm trên thị trường trong và ngoài nước;

+ Nâng cao giá trị kinh tế của sản phẩm quế mang chỉ dẫn địa lý; góp phần tăng thu nhập, xoá đói giảm nghèo cho đồng bào, người dân vùng trồng quế.

Dự án tập trung vào 4 nội dung chính, gồm:

- Các nội dung phục vụ việc quản lý chỉ dẫn địa lý;

- Các nội dung phục vụ việc khai thác giá trị chỉ dẫn địa lý;

- Tổ chức vận hành thí điểm các nội dung quản lý và khai thác chỉ dẫn địa lý;

- Tổng kết, rút kinh nghiệm từ đó hiệu chỉnh và hoàn thiện mô hình quản lý. và khai thác giá trị chỉ dẫn địa lý dùng cho Quế Văn Yên.

Tổng kinh phí thực hiện dự án là 1.108,00 triệu đồng, trong đó:

- Kinh phí hỗ trợ ngân sách trung ương 980,00 triệu đồng.

- Kinh phí huy động từ các nguồn khác: 128,00 triệu đồng.

Hiện dự án đang trong quá trình triển khai. Cơ quan chủ trì đang gấp rút tiến hành các nội dung dự án đảm bảo hoàn thành dự án đúng tiến độ.

3.2. Hiệu quả kinh tế, xã hội ban đầu của dự án

- Với việc triển khai các hoạt động hỗ trợ quản lý và phát triển chỉ dẫn địa lý được bảo hộ, dự án đã có tác động tích cực đến bà con nông dân vùng trồng quế. Việc thành lập Hội sản xuất, chế biến và kinh doanh quế Văn Yên được đông đảo bà con ủng hộ và tích cực đăng ký tham gia. Tuy nhiên, để đảm bảo chất lượng hoạt động của Hội, Ban chỉ đạo dự án đã đặt ra chỉ tiêu trước mắt đưa các hộ có trên 5 ha quế tham gia Hội.

- Giá thị trường 01 kg tinh dầu quế tại địa phương trước khi xây dựng dự án dao động từ 250.000 đồng đến 300.000 đồng. Sau khi có chỉ dẫn địa lý, giá bán 01kg tinh dầu dao động từ 500.000 đồng đến 650.000 đồng, giá bán quế vỏ tăng từ 1,3 đến 1,5 lần.

IV. Một số bài học kinh nghiệm trong quá trình triển khai dự án

Trong quá trình triển khai dự án, UBND huyện Văn Yên có một số kinh nghiệm mong muốn được chia sẻ với các đồng chí:

4.1. Lựa chọn sản phẩm và địa bàn triển khai

Đây là khâu quan trọng nhất quyết định đến sự thành công của dự án: Sản phẩm đã và đang được sản xuất ở địa bàn phải có khả năng sản xuất với quy mô lớn; sản phẩm sản xuất ra phải được thương mại hóa.

Việc nghiên cứu xây dựng cơ sở khoa học và thực tiễn (về đất đai, khí hậu, con người và mối quan hệ giữa chúng) là cần thiết nhằm chứng minh tính đặc thù của sản phẩm so với các loại sản phẩm cùng loại ở các địa phương khác

4.2. Lựa chọn công nghệ

Để đảm bảo việc triển khai dự án một cách hiệu quả, cần xác định lựa chọn công nghệ phù hợp với loại sản phẩm của dự án, trong đó công nghệ phải đáp ứng các yêu cầu sau:

- Công nghệ đã ổn định (đã được kết luận và ứng dụng thành công ở nơi khác).

- Tiến bộ hơn so với các công nghệ hiện có ở địa phương.

- Phù hợp với khả năng đầu tư và đưa lại hiệu quả thiết thực cho người dân.

- Áp dụng đồng bộ và công nghệ phù hợp với mục tiêu đặt ra.

4.3. Lựa chọn cơ quan chuyên môn thực hiện dự án

- Cơ quan chuyên môn phối hợp thực hiện dự án phải là những cơ quan chuyên ngành, có đủ điều kiện về trang thiết bị, công nghệ, con người, đồng thời phải có chức năng được Nhà nước phân công, đáp ứng được tốt nhất các mục tiêu dự án đề ra.

- Các cán bộ tham gia thực hiện phải có kinh nghiệm về sản phẩm, có tinh thần trách nhiệm cao với nhiệm vụ được giao, am hiểu địa bàn.

4.4. Đơn vị chủ trì

- Đơn vị chủ trì dự án nên là đơn vị có chức năng quản lý Nhà nước.

- Chủ nhiệm dự án phải là người say mê trong nghiên cứu khoa học, am hiểu về địa bàn, địa phương triển khai dự án, am hiểu về sản phẩm, có kinh nghiệm chuyên môn, kinh nghiệm tổ chức, quản lý và điều hành việc thực hiện dự án.

- Để dự án đạt kết quả tốt nhất phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa chủ nhiệm dự án, đơn vị chủ trì, các cơ quan chuyên môn ở Trung ương và địa phương, tranh thủ sự quan tâm, tạo điều kiện của các cơ quan chuyên môn và tổ chức xã hội khác,...

Trong quá trình xây dựng và thực hiện dự án, UBND huyện Văn Yên đã nhận được sự tư vấn nhiệt tình đầy trách nhiệm và hiệu quả của Trung tâm Hỗ trợ và Tư vấn - Văn phòng Chương trình 68 (Cục Sở hữu trí tuệ), cũng như sự tham gia tích cực của các đơn vị phối hợp: Công ty Cổ phần D&TPlus Việt Nam, Công ty TNHH Quảng cáo và Thương mại Tầm Nhìn, Sở Khoa học và Công nghệ cùng các sở, ban, ngành của tỉnh Yên Bái... Nhân dịp này, UBND huyện Văn Yên xin gửi lời cảm ơn trân trọng và sâu sắc đến Bộ Khoa học Công nghệ, Cục Sở hữu trí tuệ cũng như các cơ quan, đơn vị và cá nhân đã tham gia, đóng góp vào sự thành công dự án./.