Để phát triển bền vững, bên cạnh việc siết quản lý chất lượng, mã số vùng trồng và mã số cơ sở, ngành chức năng cần tập trung đầu tư vào quy hoạch xây dựng các vùng trồng chất lượng cao.

Nguy cơ vỡ quy hoạch

Đến nay, cả nước có hơn 112.000ha SR, diện tích đã tăng nhanh trong những năm gần đây, bình quân mỗi năm tăng gần 25% trong 5 năm gần đây, với tổng sản lượng hiện nay khoảng 900.000 tấn.

Trong đó, vùng ĐBSCL có 33.000ha (khoảng 30% diện tích cả nước). Khi Nghị định thư về yêu cầu kiểm dịch thực vật xuất khẩu chính ngạch SR vào Trung Quốc được ký kết đã tạo ra cơ hội và động lực mạnh mẽ phát triển ngành hàng SR, làm gia tăng đáng kể thu nhập, lợi nhuận cho người nông dân, doanh nghiệp trong chuỗi ngành hàng.

Tuy nhiên, bên cạnh những yếu tố tích cực, thuận lợi thì ngành hàng này đang đối mặt với những khó khăn, thách thức, rủi ro, thậm chí là tiêu cực.

Theo đó, do sự tăng nóng về giá đã gây ra hiện tượng tranh mua, tranh bán, loạn giá, bẻ cọc, bỏ hợp đồng, phá vỡ chuỗi liên kết đang diễn ra ở các vùng trồng SR trong cả nước, dẫn đến vi phạm các quy định của Nhà nước về mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói, an toàn thực phẩm, tiêu chuẩn… tạo ra nguy cơ và hệ lụy rất lớn, ảnh hưởng đến chất lượng, uy tín và thương hiệu SR Việt Nam trên thị trường xuất khẩu.

Theo đánh giá của ngành chức năng, ngành hàng này đã rơi vào “cái bẫy” mà Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp-PTNT Lê Minh Hoan đã cảnh báo một năm trước, đó là: “Khi giá cả lên, một bộ phận người nông dân sẽ tăng sản lượng bằng mọi cách, lạm dụng các chất kích thích tăng trưởng, tự phát mở rộng vùng trồng...”.

Theo bà Nguyễn Thị Thái Thanh- Chủ tịch HĐQT Công ty CP Ban Mê Green Farm, một trong những khó khăn lớn của ngành hàng SR là liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm còn thiếu bền vững.

“Ngành hàng SR chưa có sự liên kết chặt chẽ giữa các HTX- nông dân và doanh nghiệp. Các liên kết giữa doanh nghiệp và nông hộ sẵn sàng bị bẻ gãy khi giá lên cao, gây mất ổn định ngành hàng và chất lượng sản phẩm tiêu thụ, xuất khẩu. Trong khi đó, các HTX chưa thực sự phát huy được vai trò, giá trị của mình tại vùng liên kết”- bà Thanh cho hay.

Tại Vĩnh Long, theo Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp-PTNT Nguyễn Văn Liêm, diện tích trồng SR từ năm 2021 có xu hướng tăng, hiện chiếm 10,8% diện tích trồng cây ăn trái của tỉnh. Theo đó, diện tích xuống giống SR đến nay trên 3.800ha, tăng 11% so với năm 2021. Việc người dân trồng SR ồ ạt, tự phát không theo quy hoạch, định hướng đang đứng trước nhiều rủi ro về điều kiện thích ứng cây trồng, thị trường tiêu thụ.

Bên cạnh đó, nông dân thiếu kinh nghiệm khi chuyển từ cây lúa sang SR sẽ gặp khó khăn trong sản xuất, nhất là ở những vùng bị hạn, mặn. Đó là chưa kể nếu nông dân mua giống SR trôi nổi, không rõ nguồn gốc, không đảm bảo chất lượng khi trồng sẽ không hiệu quả.

Cần tổ chức lại cấu trúc ngành hàng bền vững

Để phát triển SR bền vững, hiệu quả, phù hợp định hướng phát triển chung của ngành, theo các chuyên gia kinh tế, các địa phương cần tập trung tuyên truyền, phổ biến, nhằm từng bước thay đổi thói quen, sản xuất theo phong trào, theo số đông; việc phát triển cây trồng nói chung và SR nói riêng cần theo định hướng thị trường, định hướng của các cơ quan quản lý.

Thay vì tăng diện tích, sản lượng thì cần tập trung tổ chức lại sản xuất, liên kết, chuẩn hóa quy trình sản xuất từ lúc canh tác, thu hoạch đến chế biến, vận chuyển, phân phối nhằm nâng cao giá trị gia tăng.

Trước tình trạng cây SR đang phát triển nhanh về quy mô, diện tích trong thời gian gần đây, Sở Nông nghiệp-PTNT tỉnh Vĩnh Long đã ban hành công văn về việc phát triển nóng loại cây này.

Theo đó, ngành nông nghiệp khuyến nghị các đơn vị liên quan, các địa phương quan tâm triển khai thực hiện, nhằm tiếp tục chỉ đạo các doanh nghiệp, HTX, các hộ trồng nghiêm túc thực hiện chỉ thị của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp-PTNT, phát triển diện tích trồng cây ăn trái nói chung theo hướng bền vững, hiệu quả, phù hợp với định hướng phát triển chung của tỉnh.

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp-PTNT Lê Minh Hoan nhấn mạnh: Chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn thể hiện qua “hợp tác- liên kết- thị trường”. Do đó, muốn ngành hàng SR nói riêng, các ngành hàng khác nói chung phát triển, phải tổ chức lại cấu trúc ngành hàng bền vững.

Trong đó, phải có sự hiện diện của cả sản xuất (nông dân) và tiêu thụ (doanh nghiệp). Việt Nam cần kết hợp giữa việc siết chặt quản lý nhà nước; chính quyền địa phương, doanh nghiệp, hiệp hội phải tham gia từ đầu cùng nông dân, giúp người dân có đầy đủ thông tin để điều chỉnh sản xuất.

Bên cạnh đó, phải nhận thức rõ, phát triển bền vững ở đây không phải là cây SR bền vững mà là con người tham gia vào chuỗi ngành hàng SR bền vững. Các doanh nghiệp cũng cần thấm nhuần tư tưởng kinh doanh, buôn bán SR không chỉ vì lợi nhuận mà còn là trách nhiệm với nền nông nghiệp quốc gia.