Thài lài tía, thài lài tím hay trai đỏ có tên khoa học là Tradescantia pallida, là một loại cây thuộc họ thài lài (Commelinaceae), có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới của vịnh Mexico. Cây thài lài tía thích nghi tốt và phân bố rộng rãi ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, thường được trồng làm cây cảnh. Cây thài lài còn có khả năng loại bỏ hiệu quả các chất ô nhiễm hữu cơ dễ bay hơi trong không khí và còn dùng như cây thuốc, có tác dụng chống viêm và chống độc, cải thiện lưu thông máu.

Ở Việt Nam, thài lài tía thường mọc ở các bãi cỏ ven rừng, chân núi đá vôi, nơi có nhiều mùn; ngày nay, thài lài tía được trồng làm cây cảnh trong chậu, trong vườn phổ biến ở các công viên hay các vườn cây quốc gia, tại các hộ gia đình. Đặc trưng trong y học của thài lài là cây có vị ngọt, tính mát, có độc, tác dụng thanh nhiệt giải độc, lương huyết, lợi niệu. Thân và lá cây chứa oxalate calium, lá và hoa chứa tricaffeoyl cyaniding 3,7,3’-triglucoside. Về đặc tính thực vật, cây thài lài là cây thân mềm thuộc loại cỏ mập, mọc bò, thân phân nhánh và bén rễ ở các mấu. Lá thài lài mọc so le có bẹ, phiến lá hình bầu dục, thuôn chóp nhọn, mặt trên màu lục lằn giữa, mặt dưới đỏ tía, bẹ có lông.

Trên thế giới, có số ít nghiên cứu về cây thài lài đã được công bố như khả năng loại chất ô nhiễm hữu cơ trong không khí, hoạt tính kháng độc, kháng khuẩn của cao chiết methanol… Theo kết quả nghiên cứu đã công bố, tổng hàm lượng phenolic (TPC, mg GAE/100 g), tổng hàm lượng tannin (TTC, mgTAE/100 g) và tổng hàm lượng flavonoid (TFC, mg RE/100 g) của lá thài lài lần lượt là 153,1 ± 21,8; 17,8 ± 2,3; 13,6 ± 2,1; cao chiết methanol từ thài lài có thể kháng 6 loài vi khuẩn Gram dương và 2 loài vi khuẩn Gram âm. Dịch chiết methanol từ lá thài lài rất giàu flavonoids và có khả năng tạo màu trên các vật liệu dệt, màu của dịch chiết phụ thuộc pH, có màu đỏ ở pH khoảng 3 và màu vàng ở pH khoảng 8. Trong khi đó, ở Việt Nam chưa có tài liệu nào công bố về chiết xuất, cũng như nghiên cứu về cây thài lài tía.

Betalains là tên gọi chung của một nhóm sắc tố tự nhiên tan trong nước, có màu từ vàng tươi đến da cam, đỏ tươi, đỏ sẫm, hồng cho đến màu đỏ - tím trong hoa, trái, lá và củ của nhiều loài thực vật khác nhau. Betalains bao gồm 2 nhóm sắc tố chính: betaxanthins là nhóm sắc tố betalains có màu vàng – cam và betacyanins là nhóm sắc tố betalain có màu đỏ - đỏ tím. Betacyanins được tìm thấy trong hoa, trái, lá và củ của nhiều loại thực vật khác nhau như thanh long đỏ, vỏ thanh long, quả xương rồng, củ dền, trái mồng tơi. Betacyanins hiện đang được sử dụng làm phụ gia thực phẩm, được liên minh Châu Âu cho phép sử dụng như một chất màu thực phẩm, ký hiệu E162. Nhờ khả năng bắt giữ các gốc tự do mà betacyanins là hợp chất có nhiều hoạt tính sinh học như kháng khuẩn, kháng oxy hóa. Tuy nhiên, trong quá trình chế biến và bảo quản, chất màu betacyanins sẽ dần bị phân hủy. Sự ổn định của hợp chất màu betacyanins bị ảnh hưởng rất lớn bởi nhiệt, oxy, ánh sáng, pH và độ ẩm. Do kém bền nên ứng dụng tiềm năng của beracyanins trong dược phẩm và mỹ phẩm còn bị hạn chế.

Nghiên cứu được thực hiện với mục tiêu là xác định các điều kiện thích hợp trong quy trình chiết xuất betacyanins từ lá thài lài tía và các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền, màu sắc của betacyanins, định hướng mở rộng các nghiên cứu trong tương lai về chiết xuất betacyanins làm thuốc thử hữu cơ trong phân tích hay chỉ thị màu pH.

Sự thay đổi màu theo pH của dịch chiết betacyanins từ lá thài lài tía

Kết quả nghiên cứu và khảo sát thu được quy trình với các điều kiện thích hợp nhất để chiết xuất betacyanins từ lá thài lài tía với hàm lượng betacyanins tổng cao nhất (7,209 ± 0,061 mg/L) như sau: dung môi methanol 50%, tỷ lệ nguyên liệu/dung môi (w/v) là 1:5, siêu âm ở công suất 200W, 60°C trong 15 phút. Kết quả khảo sát cho thấy, dịch chiết betacyanins từ lá thài lài tía có màu và cực đại hấp thu thay đổi theo pH. Ngoài ra, pH và hệ dung môi cũng ảnh hưởng đến hàm lượng và độ bền của betacyanins trong dịch chiết lá thài lài tía, betacynins không bền trong môi trường kiềm.Các kết quả này có thể là tiền đề để mở rộng các nghiên cứu tiếp theo về chiết xuất betacyanins làm thuốc thử hữu cơ trong phân tích hay chỉ thị màu pH.