Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) nằm ở hạ lưu của sông Cửu Long, là vựa lúa lớn nhất của Việt Nam, đóng góp hơn 50% sản lượng lúa và 30% giá trị sản xuất nông nghiệp. Tuy nhiên, trong những năm gần đây xâm nhập mặn đã và đang ảnh hưởng đến năng suất, diện tích gieo trồng và thời gian xuống giống lúa ở các tỉnh ven biển của ĐBSCL. Cụ thể, năm 2016, tổng diện tích trồng lúa bị thiệt hại trực tiếp do xâm nhập mặn lên tới gần 140.000 ha, trong đó, Bến Tre thiệt hại trên 13.000 ha và Kiên Giang với trên 34.000 ha.

Tại Bến Tre đầu năm 2020, nước mặn xâm nhập sâu vào nội địa, độ mặn 4‰ đã xuất hiện ở nhiều huyện cách cửa sông từ 50 km - 68 km, trong đó Thạnh Phú là huyện ven biển có chiều dài bờ biển 25 km và dễ bị nhiễm mặn hàng năm do ảnh hưởng của triều cường biển Đông. Trước tác động của nước biển dâng, mặn xâm nhập sâu còn là mối quan tâm của nhiều địa phương khác. Huyện U Minh Thượng, tỉnh Kiên Giang có điều kiện tự nhiên không tiếp giáp với biển nhưng hàng năm bị ảnh hưởng gián tiếp của thủy triều biển Tây dâng cao và xâm nhập mặn từ vùng ven sông Cái Lớn. Theo Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện U Minh Thượng, tác động của xâm nhập mặn cuối năm 2019 đầu năm 2020 không chỉ gây thiệt hại nghiêm trọng đến vụ lúa Đông Xuân mà còn kéo dài và gây hại cho 1.648 ha lúa Hè Thu.

Trong thời gian tới, nếu mức độ xâm nhập mặn kéo dài và gia tăng, lượng mưa hàng năm không đủ để rửa mặn trong đất thì diện tích đất canh tác lúa ở huyện Thạnh Phú, Bến Tre và huyện U Minh Thượng, Kiên Giang sẽ tiếp tục giảm và có xu hướng chuyển đổi sang các đối tượng canh tác khác phù hợp hơn. Do đó, nghiên cứu được thực hiện nhằm đánh giá hiện trạng và phân tích hiệu quả tài chính của một số hệ thống cây trồng chủ lực trong vùng chuyên canh lúa bị ảnh hưởng của xâm nhập mặn; trên cơ sở đó hỗ trợ địa phương trong việc nghiên cứu biện pháp cải thiện chất lượng đất để duy trì diện tích canh tác lúa hiện có hoặc định hướng chuyển đổi sang các hệ thống canh tác khác thích ứng với xâm nhập mặn trong thời gian tới.

Nghiên cứu được thực hiện vào tháng 3 năm 2021, đây là thời điểm khu vực nghiên cứu đang bị ảnh hưởng của xâm nhập mặn. Nghiên cứu được thực hiện tại hai huyện hàng năm bị ảnh hưởng của xâm nhập mặn từ hai triều cường khác nhau, trong đó, huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre bị ảnh hưởng của triều cường từ biển Đông bắt đầu từ tháng 01 đến tháng 4 hàng năm, và huyện U Minh Thượng, tỉnh Kiên Giang bị ảnh hưởng của triều cường biển Tây bắt đầu từ tháng 02 đến tháng 5 hàng năm.

Bản đồ nghiên cứu tại huyện U Minh Thượng và huyện Thạnh Phú

Hiện trạng canh tác tại khu vực nghiên cứu còn nhiều khó khăn, xâm nhập mặn và ảnh hưởng phèn mặn là hai trở ngại chính ảnh hưởng đến hệ thống canh tác và mức độ xâm nhập mặn được nông hộ dự đoán ngày càng gia tăng, huyện Thạnh Phú chiếm 64% và huyện U Minh Thượng chiếm 58%.

Tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre, hệ thống chuyên canh rau cho lợi nhuận cao nhất, kế đến là hệ thống chuyên canh dừa, hệ thống canh tác lúa 2 vụ/năm cho lợi nhuận thấp nhất. Tương tự, hiệu quả sử dụng đồng vốn của hệ thống chuyên canh rau cao nhất, kế đến là hệ thống chuyên canh dừa, tiếp theo là hệ thống luân canh lúa - bắp và thấp nhất là hệ thống lúa 2 vụ/năm. Trong hệ thống luân canh lúa - bắp, năng suất lúa vụ Hè Thu cao hơn so với năng suất lúa cùng vụ của hệ thống lúa 2 vụ/năm.

Tỷ lệ% các trở ngại chính tại huyện Thạnh Phú và huyện U Minh Thượng

Tại huyện U Minh Thượng, tỉnh Kiên Giang, hệ thống luân canh lúa 2 vụ - dưa lê cho lợi nhuận cao nhất, kế đến là hệ thống lúa 3 vụ/năm và thấp nhất là hệ thống lúa 2 vụ/năm. Ngoài ra, năng suất lúa vụ Hè Thu và Đông Xuân trong hệ thống luân canh lúa 2 vụ - dưa lê gia tăng so với năng suất lúa cùng vụ của hệ thống lúa 3 vụ/năm. Tuy nhiên, xét về hiệu quả sử dụng đồng vốn thì hệ thống lúa 2 vụ/năm cao nhất, kế đến là hệ thống lúa 3 vụ/năm và thấp nhất là hệ thống luân canh lúa 2 vụ - dưa lê.

Trước tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu, những nghiên cứu sâu hơn về diễn biến xâm nhập mặn và các hệ thống canh tác chuyển đổi qua nhiều năm là cần thiết để xác định khả năng thích nghi của các hệ thống canh tác với điều kiện xâm nhập mặn tại huyện Thạnh Phú và huyện U Minh Thượng theo thời gian.