Không phải không có mà là vì doanh nghiệp Việt Nam chưa đủ sức đương đầu với những tranh chấp thương mại, nhất là tranh chấp về chất lượng ở các nước nhập gạo ta, nên đành phải mượn vay tên nhãn hàng của họ”.
Ông Lê Minh Trượng, phó tổng giám đốc Vinafood 2 giải thích như vậy, khi thứ trưởng bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn Trần Thanh Nam nói rằng, ông không thấy thương gạo Việt Nam tại hội chợ nông sản ở CHLB Đức.

Kiểu vay mượn và chỉ cần tăng độ phủ

Ông Lê Minh Trượng cho rằng, hễ nói tới gạo Việt Nam là gạo cho người tiêu dùng thu nhập thấp, phân khúc gạo thông dụng chiếm tỷ trọng lớn. Ý ông Trượng là nên quan tâm tới phân khúc này khi thực thi đề án phát triển thương hiệu gạo quốc gia. Xây dựng thương hiệu gạo, mục tiêu là chiếm lĩnh thị trường, độ che phủ thị trường nói lên thương hiệu đó. “Độ che phủ càng lớn, bán càng nhiều thì thương hiệu đó càng mạnh”, ông Trượng nói.

Đề án phát triển thương hiệu gạo Việt Nam theo quyết định 706/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ có đề cập ba trọng điểm phát triển thương hiệu: nhóm gạo jasmine, gạo thơm và nếp. Ông Trượng, từng là tổng giám đốc công ty lương thực sông Hậu, chỉ cách làm: “Có thể nhãn hàng có gốc jasmine, nhưng công ty lương thực sông Hậu gọi tên trên nhãn hàng là gạo thơm sông Hậu, gạo thơm Bông bưởi. Càng tăng độ phủ thì thương hiệu công ty lương thực Sông Hậu càng phát huy”.

“Jasmine thuộc nhóm giống gạo thơm của Mỹ, cũng như KDM của Thái Lan, rất được ưa chuộng khi được trồng tại Việt Nam. Có lúc người ta định đổi tên Nam Thơm với giống Khaw Dak Mali (KDM) để né những cam kết về sở hữu trí tuệ. Khi gia nhập TPP, nếu lấy jasmine làm thương hiệu quốc gia là rước hoạ vào thân”, một doanh nhân nói.

Và kiểu tạo giá trị mới

Hơn 200 loại giống của viện Lúa đồng bằng sông Cửu Long đang được trồng lại miền Tây, một số tỉnh miền Đông, một phần Campuchia, một số vùng ở Tây Phi. Và nhóm nghiên cứu của ông Hồ Quang Cua hoạt động theo hướng sáng tạo, khẳng định giá trị mới cho lúa gạo Việt Nam.

Anh hùng lao động Hồ Quang Cua tập hợp được một nhóm nghiên cứu, ThS Hương, TS Trần Tấn Phương đã tạo ra giống ST. Đích thân toàn quyền Canada đã hai lần tới Sóc Trăng động viên ông theo đuổi công trình này, và nhóm ông cũng đã nhận được sự trợ giúp hữu hiệu từ dự án CIDA, Canada.

“Đề án phát triển thương hiệu gạo là cách giúp nhìn lại và đi đúng hướng”, ông Cua nói. Thực ra trong 25 năm theo đuổi giống lúa thơm, ông Cua từng bị xem là “lệch pha” vì nhiều người cho rằng thị trường lúa thơm là của người Thái. Mỗi năm thị trường này chỉ 3 – 4 triệu tấn, chen chân vào đó chỉ có nước chết dưới tay thương nhân Thái, Ấn Độ, Pakistan. Ông Cua nghĩ đơn giản hơn, cái ăn bây giờ đã thay đổi: Ai chẳng muốn ăn ngon nên… ông vẫn kiên trì tập hợp nhiều vật liệu di truyền, hợp tác với nhiều cơ quan khoa học xây dựng trung tâm nghiên cứu lai tạo, cụm thực nghiệm – sấy và phân phối giống đúng tiêu chuẩn tại Sóc Trăng, để từ đó tạo ra dòng sản phẩm có giá trị khác biệt.

Ông Cua đã thuyết phục được người tiêu dùng bỏ tiền ra mua 1kg gạo ST 20 với giá 1 USD. Công ty Trung An đã xuất với giá 950 USD/tấn. Câu chuyện thương hiệu gắn với làm giống lúa ST đã được thực hiện không kèn không trống trên 25 năm.

Ngày càng có nhiều người tiếp cận giống ST vì ông Cua giải quyết được: 1/ Năng suất cao, chi phí thấp để người trồng có lợi; 2/ Tỷ lệ thu hồi gạo cao để có lợi cho nhà máy xay xát; 3/ Gạo ngon cơm, để nguội lâu khô có lợi cho người bán gạo (người bán lẻ và nhà xuất khẩu). Những giống lúa nào không đạt yêu cầu tiêu chí này cũng phải bỏ. Lúa ST đưa vào luân canh mô hình tôm + lúa, gạo ngon lành hơn.

Phải làm gì?

Theo ông Trượng, muốn xây dựng thương hiệu gạo cần phải nâng cao chất lượng sản phẩm (đạt tiêu chuẩn chất lượng và vệ sinh thực phẩm, muốn chất lượng ổn định, cả chuỗi được đầu tư giống, quy trình canh tác an toàn vệ sinh thực phẩm, công tác thu mua bảo quản, chế biến, đóng gói); phải phù hợp thị hiếu người tiêu dùng; Số lượng phải đủ nguồn cung, phải có giá cả cạnh tranh… Nhà Nước cần có chính sách nâng cao năng lực quản lý chất lượng, cơ chế kiểm soát (giá bán), tạo sân chơi bình đẳng giữa các doanh nghiệp. Ông cho rằng, Nhà nước cần hỗ trợ doanh nghiệp trong việc nắm bắt những quy định đầu tư, hội nhập, tranh chấp thương mại…

Lúa ST 5 từng có giá trên 7.000 đồng/kg, sau đó giảm dần vì mạnh ai nấy làm giống nhưng không ai kiểm định, mạnh ai nấy làm giống không chuẩn mực khiến mất giá trị. Ông Cua cho rằng, luật Sở hữu trí tuệ về giống đã có hiệu lực nhưng không được thực thi, sẽ phá vỡ mọi nỗ lực nghiên cứu sáng tạo những dòng gạo có tố chất thương hiệu.

Ông Phạm Thái Bình, giám đốc công ty Trung An, một trong những doanh nghiệp đặt hàng ST nói rằng ta có giống rồi, làm thương hiệu từ giống, từ cánh đồng, từ quy trình canh tác; sản xuất giống đạt chuẩn, nên chọn ra giống theo ưu thế vùng miền và phải làm sao những giống ngon như ST được trong nước và thế giới biết nhiều hơn.

Ông Huỳnh Minh Huệ, tổng thư ký hiệp hội Lương thực Việt Nam:

Bất cập về chất lượng ảnh hưởng tới làm thương hiệu. Có giống lúa ngon cơm còn phải thực hiện quy trình canh tác bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm. Các nước EU, Mỹ xây dựng tiêu chuẩn và chúng ta phải chuyển đổi sản xuất theo mô hình tiên tiến, phải nâng cao năng lực bảo quản sau thu hoạch, chế biến… phù hợp với thị trường cao cấp. Lệ thuộc thị trường cấp thấp thì chỉ giải quyết số lượng chứ không xây dựng được thương hiệu. Gạo thơm Việt Nam đã có sự phát triển vượt bậc, trong khi gạo trắng mất thị trường thì gạo thơm vẫn giữ được, thậm chí năm qua, Việt Nam giành thị phần gạo thơm trên 1 triệu tấn từ Thái Lan. Giá cả góp phần giải quyết sinh kế cho người trồng.