Huệ đá lá nhỏ (tên khoa học Peliosanthes micrantha), còn gọi là sơn mộc hoa nhỏ, sâm cau hoa nhỏ, sâm mây hoa nhỏ, là loài cây thân thảo sống lâu năm, có thể nhận diện qua cụm hoa nhỏ màu tím đỏ và rễ củ dạng chùm. Tại các huyện Krông Nô, Đắk Song và Đắk R’lấp thuộc tỉnh Đắk Nông, cây huệ đá lá nhỏ mọc chủ yếu dưới tán rừng có độ che phủ lớn, nơi đất đai ẩm, tơi xốp; trong đó, Krông Nô là vùng có mật độ cao nhất.

Rễ và lá của huệ đá lá nhỏ chứa các hợp chất như β-sitosterol, pumilaside A và C, Octacosanol, 1-Docosene, 1-Nonacosene… có khả năng chống oxy hóa, giúp bảo vệ tế bào, cải thiện sinh lý nam giới, tăng sức bền và giảm mệt mỏi. Người dân bản địa thường dùng rễ, củ huệ đá lá nhỏ ngâm rượu hoặc hãm nước uống để nâng cao sức khỏe. Tuy nhiên, đến gần đây, loại dược liệu này mới được nghiên cứu và phát triển bài bản.

Nhằm khai thác tiềm năng dược liệu bản địa, Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển công nghệ cao (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) đã thực hiện đề tài “Nghiên cứu mô hình phát triển trồng cây dược liệu huệ đá lá nhỏ (Peliosanthes micrantha) tạo sản phẩm bảo vệ sức khỏe tại huyện Krông Nô, tỉnh Đắk Nông”.

Nhóm thực hiện đề tài đã thu thập được năm loài huệ đá lá nhỏ. Phân tích quan hệ di truyền cho thấy các mẫu này có mức độ tương đồng gene lên đến 99,36% so với loài Peliosanthes macrostegia đã được biết đến trong khoa học. Qua đó, có thể khẳng định loài cây mọc tự nhiên tại Đắk Nông chính là huệ đá lá nhỏ, thuộc chi Peliosanthes.

Nhóm đã xây dựng ba mô hình trồng cây huệ đá lá nhỏ xen canh dưới tán cây ăn quả như bơ, sầu riêng… tại huyện Krông Nô; trên đất đỏ; và trên đất núi lửa đen. Kết quả, cây sinh trưởng tốt nhất dưới tán cây bơ, sầu riêng, và trên đất đỏ bazan – loại đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng, thoát nước tốt và giữ ẩm ổn định. Cây không phù hợp trồng trên đất cát hoặc đất sét.

Việc nhân giống được thực hiện bằng cách tách nhánh từ cây mẹ. Thí nghiệm cho thấy giá thể gồm đất và trấu hun (tỉ lệ 1:1) giúp cây đạt tỷ lệ nảy mầm tốt nhất, tới 93%, và rút ngắn thời gian đưa cây ra vườn.

Nhóm cũng tiến hành phân tích tinh dầu chiết từ lá và rễ bằng phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước, xác định các hợp chất như 1-Nonacosene, 1-Docosene, Octacosanol, Hexadecenamide, pumilaside A, pumilaside C, β–sitosterol…

Theo kết quả thử nghiệm dược tính, cao chiết từ huệ đá lá nhỏ có khả năng chống oxy hóa. Ngoài ra, cao chiết từ lá và rễ không gây độc tính cấp theo đường uống (5.000 mg/kg trên chuột), có tác dụng hỗ trợ tăng cường chức năng sinh lý trên chuột thí nghiệm.

Dựa trên các kết quả nghiên cứu, nhóm đã bào chế viên nang sinh lý nam Ageless Man kết hợp cao chiết huệ đá lá nhỏ với các dược liệu như nhục thung dung, ngọc cẩu, dâm dương hoắc, hoàng kỳ, đương quy ASE, đan sâm, bạch thược và các tá dược khác. Chế phẩm được thử nghiệm cho thấy không gây độc tính, tăng khả năng sinh lý trên chuột; các chỉ số huyết học, sinh hóa, chức năng gan thận đều bình thường. Nhãn hiệu Ageless Man đã được đăng ký bảo hộ tại Cục Sở hữu trí tuệ.

Nhóm nhận định, với mô hình trồng dưới tán cây ăn quả, huệ đá lá nhỏ có thể trở thành cây xen canh lý tưởng, giúp tận dụng đất trống để phát triển vùng trồng cây có giá trị kinh tế. Thời vụ trồng thích hợp vào tháng Năm-Sáu hằng năm tại Krông Nô, với mật độ 110.000 cây/ha. Bên cạnh đó, cần có biện pháp bảo tồn nguồn giống tự nhiên, đồng thời khuyến khích trồng mở rộng dưới tán cây ăn quả. Ngoài ra, cần tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu hơn về cơ chế tác dụng và thử nghiệm lâm sàng của viên nang Ageless Man trên người để có thể tiến tới sản xuất và thương mại hóa.

Đề tài đã được Sở KH&CN tỉnh Đắk Nông nghiệm thu, kết quả đạt yêu cầu.